ประวัติ : วัดเกาะกลาง ตั้งอยู่ที่บ้านบ่อคาว ตำบลบ้านเรือน อำเภอป่าซาง ห่างจากแม่น้ำปิงไป ทางตะวันออกประมาณ 500 เมตร ชื่อของวัดเกาะกลางนั้นมีนัยชัดเจนแล้วว่าเป็นวัดที่ครั้งหนึ่งเคยมี น้ำล้อมรอบ ต่อมาเส้นทางของแม่น้ำปิงได้เปลี่ยนสาย ไหลหันเหไปเป็นแม่ปิงสายปัจจุบัน แทนที่ กระแสน้ำจะโอบล้อมวัดเกาะกลางดังแต่ก่อน กลับไหลห่างไกลออกไป แม้ว่าในปัจจุบันแทบไม่เห็น ร่องรอยดังกล่าวอีกเลย เนื่องจากมีการถมคูคลองทำถนนขึ้นหลายด้าน อย่างไรก็ตามด้านทิศตะวันตก และด้านทิศใต้ยังพอเห็นว่ามีเค้าเดิมของที่ราบลุ่มต่ำมีน้ำขังตลอดปี อาจกล่าวได้ว่า วัดเกาะกลางยัง คงหลงเหลือซากโบราณสถานอย่างเป็นกลุ่มเป็นก้อนและสมบูรณ์มากที่สุดในจังหวัดลำพูน และมีข้อ น่าสังเกตว่าโบราณสถานเหล่านั้นหันหน้าไปยังทิศต่างๆ กัน มีทั้งทิศตะวันออก ทิศใต้ และทิศตะวัน ตก ซึ่งโดยปกปติแล้วทิศทางการหันหน้าของวัดมักใช้แม่น้ำเป็นหลัก

ประวัติของวัดมีเรื่องเล่าเชิงมุขปาฐะซึ่งปรากฏในคัมภีร์ภาษามอญอายุประมาณ 400 - 500 ปี ซึ่งพบที่วัดหนองดู่ ในส่วนที่เกี่ยวกับชาติกำเนิดของพระนางจามเทวีปฐมกษัตรีย์ใน ทฤษฎีที่เป็นของตนเอง ซึ่งขัดแย้งกับตำนานฉบับคลาสสิกที่รจนาขึ้นโดยพระภิกษุสมัยล้านนาเมื่อ 500 ปีที่แล้วอย่างมาก นั่นคือความเชื่อว่าพระนางเจ้าจามเทวีเป็นธิดาของเศรษฐีอินตา (คำว่าเศรษฐี อินตานี้ ชาวพื้นเมืองทางภาคเหนือทั้งลัวะและเม็งมักนำไปใช้เรียกแทนสัญลักษณ์การอวตารลงมา ของพระอินทร์) เศรษฐีอินตาเป็นชาวมอญ (เม็ง) เกิดที่บ้านหนองดู่ เป็นชาวป่าซาง โดยตำนานพื้น บ้านระบุว่าเป็นพระบิดาที่แท้จริงของพระนางจามเทวี ก่อนที่จะถูกพญานกคาบไปตกอยู่ในสระบัวแล้ว พระฤษีวาสุเทพเก็บมาเลี้ยง ต่อมาเติบโตได้ร่ำเรียนศิลปวิทยาการกับพระฤษีวาสุเทพ แล้วล่องลอย ไปกับกระแสน้ำเพื่อไปอยู่ในราชสำนักกรุงละโว้ฐานะพระธิดาบุญธรรม ในที่สุดได้กลับคืนสู่มาตุภูมิ นครหริภุญไชย ซึ่งเรื่องราวเกี่ยวกับเศรษฐีอินตาและพระนางจามเทวีในส่วนนี้ยังไม่มีข้อพิสูจน์ใดๆ ทั้ง สิ้น นอกเสียจากว่าชุมชนแห่งนี้ คือบ้านบ่อคาว - หรือปัจจุบันเปลี่ยนชื่อเป็นบ้านเวียงเกาะกลาง และ บ้านหนองดู่ จำนวนประมาณ 700 กว่าครัวเรือน กับหมู่บ้านหนองคอบ-บ้านต้นโชค ณ อีกฟากหนึ่ง ของน้ำแม่ปิงในเขตอำเภอสันป่าตอง จังหวัดเชียงใหม่จำนวนอีก 300 ครัวเรือน มีเชื้อสายมอญและ ใช้ภาษามอญในชีวิตประจำวัน จึงทำให้หลายคนเชื่อกันว่าประชากรกลุ่มนี้คือทายาทชาวมอญดั้งเดิมที่ สืบทอดมาจากมอญหริภุญไชยกลุ่มสุดท้ายที่ยังหลงเหลืออยู่ในจังหวัดลำพูน

อย่างไรก็ดี เนื่องจากบริเวณนี้เป็นที่ตั้งชุมชนชาวมอญมาแต่เดิม ทำให้ราว 500 ปีเศษ ในสมัยสมเด็จพระนเรศวรมหาราช ได้มีชาวมอญจากหงสาวดีอพยพหนีพม่ามาอยู่ที่ลำพูนจำนวนหนึ่ง และต่อมาช่วงรัชกาลที่ 2 ได้มีการอพยพครอบครัวชาวมอญจากราชบุรี - กาญจนบุรีมาปักหลักอยู่ บริเวณลุ่มแม่น้ำปิง - แม่น้ำวังอยู่อีกหลายระลอกปะปนกับชาวมอญหริภุญชัยโบราณและมอญหงสาวดี ยุคพระนเรศวรที่ตกค้างอยู่ที่บริเวณเมืองป่าซางเช่นกัน

ที่ตั้ง : บ้านบ่อคาว ตำบลบ้านเรือน อำเภอป่าซาง จังหวัดลำพูน