ประวัติ : ชาวหนองเงือกมีบรรพบุรุษเป็นชาวยอง จากแคว้นสิบสองปันนา อพยพมาตั้งถิ่นฐานในที่ราบลุ่มแม่น้ำทา อำเภอป่าซาง ในช่วงปี พ.ศ. 2348-2356 ตรงกับสมัยพระเจ้ากาวิละ ชาวยองที่อพยพมาเริ่มแรกมีประมาณ 5 ครอบครัว เข้ามาอาศัยบริเวณรอบๆบ้านหนองเงือกในปัจจุบัน โดยมีหนองน้ำอยู่ทางด้านตะวันออกของหมู่บ้าน ซึ่งมีตาน้ำที่เป็นต้นกำเนิดของลำน้ำเหมืองกลางมีเรื่องเล่าขานกันต่อมาว่ามีพญานาค (ภาษาถิ่นเรียกว่า เงือก) ขนาดโตเท่าต้นตาลปรากฏกายขึ้นมาที่หนองน้ำนี้ คนในหมู่บ้านจึงตั้งชื่อหมู่บ้านนี้ว่า “หมู่บ้านหนองเงือก”

จุดกำเนิดของงานหัตกรรมผ้าทอของบ้านหนองเงือกเกิดขึ้นพร้อมกับการตั้งหลักปักฐานของบรรพบุรุษ 5ครอบครัว โดยงานหัตถกรรมในช่วงแรกจะเป็นการทอผ้าฝ้ายเพื่อใช้เองภายในครอบครัว เนื่องจากในสมัยก่อนเครื่องใช้และเครื่องนุ่งห่มหาซื้อได้ยาก บุรุษชาวยองจะใช้เวลาว่างจากการทำนาและการปลูกพืช เพื่อปลูกฝ้าย ส่วนหญิงสาวจะนำฝ้ายมาทอมือด้วยกี่แบบโบราณ เครื่องนุ่งห่มที่ทอจะมีตั้งแต่ เสื้อผ้า ผ้าห่ม ไปจนถึง ผ้าเช็ดตัว ส่วนเครื่องใช้ที่ทอ ก็คือ ตุง หรือ ธงโดยตุงสามารถสะท้อนถึงภูมิปัญญา วัฒนธรรม คติความเชื่อทางล้านนา และพุทธศาสนา ได้อย่างชัดเจน เนื่องจากตุงถือเป็นสัญลักษณ์ของชาวยองในการแสดงถิ่นฐาน และมากกว่านั้นชาวยองมีความเชื่อว่าในช่วงที่มีชีวิตหากได้ทอตุงถวายวัด เมื่อเสียชีวิตไปจะได้เกาะชายตุงขึ้นสวรรค์ โดยลวดลายของผ้าฝ้ายทอมือในช่วงแรกนี้จะเป็นลวดลายแบบโบราณ เช่น ลายขัดกันพื้นฐานสองตะกอ ลายเกล็ดเต่าแบบโบราณ ลายดี และลายดอกแก้ว

ในช่วงก่อนที่ความเจริญรุ่งเรืองจะเข้ามา คุณยายศรี ขาวดา ซึ่งเป็นช่างทอผ้าอยู่ที่บ้านหนองเงือกได้เล่าว่า สมัยสาวๆ ต้องเดินทางโดยใช้เกวียนรวมถึงต้องเดินเท้าพร้อมกับหาบกระบุงเพื่อไปรับจ้างทอผ้าฝ้ายกับพ่อค้าในตลาดป่าซางโดยคุณยายศรีนำฝ้ายจากพ่อค้าใส่กระบุงขนกลับมาที่บ้านหนองเงือก เพื่อทอเป็นผ้าผืน เมื่อถึงเวลาที่นัดหมายก็จะนำผ้าฝ้ายที่ทอเสร็จแล้วเป็นผืนกลับไปส่งให้พ่อค้าในตลาดป่าซาง ผ้าที่เป็นที่นิยมในสมัยนั้น ได้แก่ ผ้าถุง และผ้าผืนที่ใช้ตัดเย็บเสื้อผ้า ลวดลายของผ้าถุงและผ้าผืนยังคงเป็นลวดลายดั้งเดิมตั้งแต่สมัยบรรพบุรุษ

ต่อมาในปี พ.ศ. 2500 เข้าสู่ยุคที่อำเภอป่าซางมีชื่อเสียงในการทอผ้า ด้วยในสมัยก่อนหากคนจากทางใต้จะเดินทางมาเชียงใหม่จะต้องใช้ถนนซึ่งผ่านอำเภอป่าซางจึงทำให้ป่าซางเจริญรุ่งเรืองอย่างรวดเร็ว มีโรงงานทอผ้าเกิดขึ้นเป็นจำนวนมาก งานหัตถกรรมผ้าทอของป่าซางมีชื่อเสียงเป็นที่รู้จัก ใครก็ตามที่เดินทางมาเชียงใหม่จะต้องแวะซื้องานหัตถกรรมผ้าทอติดไม้ติดมือไปด้วย ความรุ่งเรืองของป่าซางทำให้หมู่บ้านหนองเงือกเป็นหนึ่งหมู่บ้านที่มีการขยายตัวของการทอผ้า มีการรับฝ้ายจากอำเภอป่าซางมาทอภายในหมู่บ้าน ในช่วงเวลานี้ หญิงสาวในหมู่บ้านหนองเงือกที่มีความสามารถในการทอผ้า จะทอฝ้ายด้วยมือโดยใช้กี่ทอแบบโบราณในบริเวณใต้ถุนบ้านเพื่อส่งไปยังอำเภอป่าซาง ลวดลายของฝ้ายทอมือยังคงอัตลักษณ์เดิมจากบรรพบุรุษ ด้วยความใส่ใจที่มีในทุกๆ ขั้นตอน และใจรักในงานทอผ้า ฝ้ายทอมือของหนองเงือกจึงมีความงดงาม เนื้อผ้ามีมิติ มีความเรียบความนูน ดูมีชีวิตชีวา ในยุคนี้ผ้าฝ้ายทอมือจะมีทั้งแบบผืนที่ใช้ในการตัดเย็บเสื้อผ้า ผ้าถุง และผลิตภัณฑ์จากผ้าฝ้าย รวมไปถึงของที่ระลึก

ต่อมาได้มีการตัดถนนสายใหม่ไปยังเชียงใหม่โดยไม่ผ่านอำเภอป่าซางอีกต่อไป ทำให้ป่าซางเข้าสู่ยุคซบเซา และช่วงเดียวกันนี้ก็เป็นช่วงเริ่มต้นของนิคมอุตสาหกรรมลำพูน ทำให้ชาวหนองเงือกบางส่วนหันไปทำงานโรงงานในนิคมอุตสาหกรรม และมีเพียงบางส่วนที่ยังคงสืบสานงานฝ้ายทอมือ ทำให้งานหัตถกรรมที่เกิดจากภูมิปัญญาดั้งเดิมเริ่มสูญหายไป ชาวหนองเงือกเริ่มตระหนักถึงการอนุรักษ์ภูมิปัญญาฝ้ายทอมือ และในช่วงดังกล่าวสถาบันพัฒนาองค์กรชุมชน (องค์การมหาชน) (พอช.)ได้เข้ามาเห็นความโดดเด่นของฝีมือฝ้ายทอมือบ้านหนองเงือก จึงสนับสนุนให้มีการรวมกลุ่มเป็นกลุ่มวิสาหกิจชุมชนฝ้ายทอมือหนองเงือก มี นางชื่นชม สุขร่องช้าง เป็นประธานกลุ่มคนแรกและเป็นมาจนถึงปัจจุบัน เพื่อที่จะรวบรวมชาวหนองเงือกที่มีฝีมือในการทอผ้ากลับสู่หมู่บ้านจะได้คงไว้ซึ่งทักษะการทอมือแบบโบราณและลวดลายผ้าที่สั่งสมกันมาเป็นเวลาหลายร้อยปีให้สืบทอดต่อไปยังรุ่นลูกรุ่นหลาน

ในปัจจุบันบ้านหนองเงือกได้รับคัดเลือกเป็นแกนนำหลักของเครือข่ายกลุ่มผ้าทอของจังหวัดลำพูนร่วมกับบ้านดอนหลวง ฝ้ายทอมือของหมู่บ้านหนองเหงือกยังคงเอกลักษณ์ดั้งเดิม ชาวหนองเงือกได้สืบสานการทอผ้าฝ้ายและกรรมวิธีจากบรรพบุรุษ และมากกว่านั้นชาวหนองเงือกมีความคิดสร้างสรรค์ในการนำลวดลายดั้งเดิมมาประยุกต์ให้ทันยุคทันสมัยโดยการเพิ่มความสลับซับซ้อนและเล่นสีสันในลวดลาย เช่น ลายเกล็ดเต่าลูกอม ลายเกล็ดเต่าหมู่ ลายเกล็ดเต่าจิ๋ว ลายเกล็ดเต่าตา ลายดอกช้าง ลายดอกนก ลายดอกบัวเครือ ลายดอกขอลายไทย เป็นต้น ลวดลายของฝ้ายทอมือบ้านหนองเงือกจึงหลากหลายและทันสมัยอยู่

ที่ตั้ง : บ้านหนองเงือก ตำบลแม่แรง อ.ป่าซาง จังหวัดลำพูน